Chương 3 : TRUYỀN THUYẾT
Chương 3 : TRUYỀN THUYẾT
I.KHÁI NIỆM VỀ TRUYỀN
THUYẾT :
Truyền
thuyết là những truyện kể truyền miệng
kể lại truyện tích các nhân vật lịch sử
hoặc giải thích nguồn
gốc các phong vật địa phương theo quan điểm
của nhân dân, biện pháp nghệ thuật phổ
biến của nó là khoa trương, phóng đại,
đồng thời nó cũng sử dụng yếu tố
hư ảo, thần kỳ như cổ tích và thần
thoại.
a. Truyền thuyết và thần thoại :
Tiêu chí nhân vật chính:
Nhân
vật chính trong thần thoại là thần hoặc bán
thần. Nhân vật chính trong truyền thuyết giàu nhân tính
hơn.
Tiêu chí nội dung:
Thần
thoại nêu lên khát vọng hiểu biết, khám phá
những hiện tượng của vũ thụ, loài người
mang tính suy nguyên. Truyền thuyết thuyết tập trung vào
những vấn đề xă hội.
Thời kỳ ra đời:
Thần
thoại ra đời từ thời nguyên thủy.
Truyền thuyết ra đời ở xă hội giai đọan
sau.
b.Truyền thuyết và cổ tích
Về cốt truyện và nhân vật:
Đặc điểm nổi bật của cốt
truyện và nhân vật cổ tích là tính hư cấu, tưởng
tượng. Cốt truyện và nhân vật truyền
thuyết có xu hướng bám sát lịch sử.
Về nội dung:
Truyện cổ tích phản ánh những xung đột
trong gia đ́nh và xă hội, đặc biệt là trong gia
đ́nh phụ quyền và xă hội phong kiến.
Truyền thuyết hướng về đề tài
lịch sử, nhân vật lịch sử.
Về kết thúc truyện:
Truyện cổ tích kết thúc có hậu hoặc không
có hậu , nhân vật chính măi măi hạnh phúc hoặc
trở thành biểu tượng của nhân phẩm.
Truyền thuyết thường kết thúc mở, nhân
vật vẫn tồn tại và sẽ tham gia vào những
sự kiện mới của lịch sử.
Cơ
sở để phân kỳ truyền thuyết : Dựa vào
sự phân kỳ lịch sử xă hội và đặc
điểm nội dung, nghệ thuật của truyền
thuyết. Cần chú ư phân biệt truyền thuyết
về một thời kỳ và truyền thuyết của
một thời kỳ. Việc xác định truyền
thuyết về một thời kỳ có thể dựa vào
đặc điểm nội dung và nghệ thuật
của tác phẩm truyền thuyết. Muốn biết
truyền thuyết của một thời kỳ nào cần
phải biết thời điểm ra đời của tác
phẩm. Điều nầy là rất khó đối với chúng
ta ngày nay.
Truyền thuyết Việt Nam gồm các thời
kỳ sau : Truyền thuyết về Họ Hồng Bàng và
thời kỳ Văn Lang, truyền thuyết về thời
kỳ Âu Lạc và Bắc Thuộc, truyền thuyết
về thời kỳ phong kiến tự chủ, truyền
thuyết về thời kỳ Pháp thuộc.
Họ
Hồng Bàng mở đầu thời kỳ lập
quốc của dân tộc ta kéo dá 2622 năm (2879tcn-258tcn)
, từ Kinh Dương Vương đến Lạc Long Quân
và các đời Hùng Vương. Theo Đaị Việt
sử kư toàn thưcủa sử thần Ngô Sĩ Liên,
cho đến thời vua Hùng cương vực nước
Văn Lang traỉ rộng , phía đông giáp Nam Haỉ, phía
tây đến Ba Thục, phía bắc đến hồ Động
Đ́nh, phía nam giáp nước Hồ Tôn ( nước Chiêm
Thành).
Truyền
thuyết về Họ Hồng Bàng
là hệ thống truyền thuyết mang tính chất
sử thi, phản ánh không khí anh hùng ca thời Hùng Vương
dựng nước và tŕnh độ khá văn minh của
người Văn Lang. Các nhân vật Vua Hùng, Sơn Tinh (
Thần Tản Viên) Phù Đổng Thiên Vương là
những biểu tượng của quốc gia Văn Lang
trong thời kỳ đang lớn mạnh H́nh tượng
Lạc Long Quân-Âu Cơ có ư nghĩa khái quát hoá cho công
cuộc chinh phục tự nhiên mở mang bờ coĩ
của người Văn Lang.
Những
truyền thuyết tiêu biểu trong chuỗi truyền
thuyết về thời các vua Hùng : Lạc Long Quân - Âu Cơ,
Sơn Tinh - Thủy Tinh, Thánh Gióng.
Nhân
vật Hùng Vương không phải là nhân vật chính
của từng truyện riêng nhưng lại là nhân
vật nổi bật trong hệ thống truyện. Vua Hùng
( Hùng Vương thứ sáu, Hùng Vương thứ mười
tám, Hùng Vương nói chung) là người đứng
đầu quốc gia,vị vua có uy tín với con người,
tiếp cận với thần linh, là biểu trưng
của sức mạnh và tinh thần Văn Lang.
Yếu
tố thần kỳ c̣n khá đậm đặc trong
truyền thuyết thời kỳ nầy. Tuy nhiên, từ
Lạc Long Quân đến Thánh Gióngphương pháp sáng tác
thần thoại đă thay đổi một mức độ
nhất định: Vai tṛ của thần linh cũng như
tính chất siêu nhiên giảm xuống trong khi tính chất
trần thế tăng lên.Lạc Long Quân là một vị
thần, cuộc hôn phối của Lạc Long quân với
Âu Cơ cũng mang tính chất phi thường. Khác
với Lạc Long Quân, cho dù nhân vật Thánh Gióng c̣n mang
những nét thần kỳ nhưng vẫn gần guĩ
với con người b́nh
thường( có mẹ, sinh ra ở làng Phù Đổng, ăn
cơm, cà) Mặt khác, từ Lạc Long Quân đến Thán
h Gióng, truyền thuyết thời kỳ nầy cũng có
sự thay đổi về đề tá, chủ đề:
từ đề tá đấu tranh chinh phục thiên nhiên
đến đề tá đấu tranh chống xâm lược.
Nói tóm laị , từ " Sơn Tinh Thuỷ Tinh " cho
tớiThánh Gióng, truyền thuyết thời kỳ Văn
Lang đă có sự biến đổi.
Nước
Âu Lạc của An Dương Vương tồn tại
khoảng 50 năm (257tcn-208tcn) .Sở dĩ ta gắn
thời kỳ Âu Lạc vào thời Bắc thuộc v́
lịch sử Âu Lạc cũng như truyền thuyết
An Dương Vương mang tính chất bi hùng. Thời
kỳ Bắc thuộc hơn 10 thế kỷ(207tcn-938) là
thời kỳ bị xâm lược và chiến đấu
dành độc lập của dân tộc ta.Trong hơn
một ngàn năm bị nô lệ, dân tộc ta đă không
bị đồng hoá hay bị diệt vong
như nhiều dân tộc trên thế giới, đó
là điều hết sức phi thường.
Truyền
thuyết thời kỳ này đă phản ánh và chứng
minh được sức sống và bản lĩnh của
dân tộc Việt Nam. Nhờ có sức sống mănh
liệt và bản lĩnh cao, dân tộc ta đă vượt
qua thời kỳ bị uy hiếp và thử thách gay go, lâu
dài.
Truyền
thuyết phản ánh cả lịch sử chiến
thắng và lịch sử chiến bại của dân
tộc. Nhiều truyền thuyết thời kỳ nầy mà
trong đó truyện An Dương Vương là tiêu
biểu, có kết cấu hai phần: phần đầu là
lịch sử chiến thắng, phần sau là lịch
sử chiến bại.
Truyền
thuyết phản ánh được tất cả các
cuộc vũ trang khởi nghĩa chống xâm lược
thời kỳ Bắc Thuộc (Hai Bà Trưng, Bà Triệu,
Lư Bí ...).
Truyền
thuyết thời kỳ này cho thấy tác giả dân gian
nhận thức được dân tộc, nhận thức
được bản chất kẻ thù ( chẳng hạn
như bản chất tàn bạo, âm mưu thâm độc
của các tên quan đô hộ như Tô Định, Mă
Viện, Cao Biền...)́ và ngày càng đi sát lịch
sử hơn (Bám sát lịch sử về nội dung cũng
như h́nh thức biểu hiện : tên người,
sự kiện ...). Yếu tố thần kỳ tuy có
giảm so truyền thuyết giai đoạn trước nhưng
vẫn c̣n khá đậm đặc trong truyền
thuyết giai đoạn nầy( An Dương Vương
được Rùa Vàng giúp trừ ma quỷ ở núi
Thất Diệu...,Hai Bà Trưng bay lên trời...)
Về phương
diện lịch sử, thời kỳ phong kiến tự
chủ từ TK X đến TKXIX có những nét lớn như
sau:
Từ TK.X
đến TK.XV: giai cấp phong kiến Việt Nam xây dưng
một quốc gia thống nhất,ǵn giữ, củng
cố nền độc lập dân tộc.
Từ TK. XVI đến TKXIX: sự suy sụp của các
triều đại phong kiến và cuối cùng đi đến
tan ră quốc gia phong kiến trước thế lực phương
Tây.
Trong suốt chặng dá lịch sử nêu trên, dân
tộc ta đă làm nên những chiến tích: nhà Trần
ba lần đánh tan quân Nguyên-Mông, Lê Lợi quét sạch
quân Minh ra khỏi cơi, Nguyễn Huệ đánh tan quân Thanh
ở phía Bắc và quân Xiêm ở phía Nam. Bên cạnh
đó c̣n phải kể đến các cuộc nội
chiến giữa những tập đoàn phong kiến và các
phong trào nông dân khởi nghĩa chống lại triều
đ́nh.
Truyền
thuyết thời kỳ nầy gồm các nhóm sau đây:
Truyền thuyết về anh hùng chống ngoại xâm (
Truyền thuyết về Yết Kiêu, Trần Hưng Đạo,
Nguyễn Trăi...),truyền thuyết về danh nhân văn hóa
(Truyền thuyết về Chu Văn An, Trạng Tŕnh...),truyền
thuyết về lịch sử địa danh ( Sự tích
Hồ Gươm, Sự tích núi Ngũ Hành...),truyền
thuyết về anh hùng nông dân (Truyền thuyết về
Chàng Lía, Quận He, Ba Vành...)
So
với truyền thuyết thời kỳ trước,
yếu tố hoang đường kỳ diệu trong
truyền thuyết thời kỳ nầy giảm đi
một mức đáng kể. Đặc biệt, có những
truyền thuyết về anh hùng nông dân không có yếu
tố thần kỳ(Truyền thuyết về Hầu
Tạo, Chàng Lía, Lê Văn Khôi...).
Hai
nhóm truyền thuyết nổi bật của thời
kỳ này là: truyền thuyết về anh hùng chống
ngoại xâm và truyền thuyết về anh hùng nông dân. Nhân
vật anh hùng có ḷng yêu nước nồng nàn, tinh
thần dân tộc sâu sắc, giàu ḷng thương yêu nhân
dân. Đây là những nhân vật có tài năng phi thường,
mang vẻ kỳ vĩ, siêu nhiên.
Về
mặt lịch sư:íTruyền thuyết là cơ sở
cho các nhà sử học tham khảo về các giai đoạn
lịch sử dân tộc.
Về mặt
ư thức xă hộiTruyền thuyết giáo dục ḷng yêu
nước, tinh thần dân tộc.
Về
mặt văn học nghệ thuật: Truyền thuyết là
nguồn cảm hứng cho nhà văn, nhà thơ sáng tác.
.
III.MẤY NÉT VỀ THI PHÁP
TRUYỀN THUYẾT :
Truyền
thuyết không có kiểu cốt truyện hay như cổ
tích. Cốt truyện thường gồm ba phần: hoàn
cảnh xuất hiện nhân vật chính, sự nghiệp
của nhân vật, chung cục thân thế của nhân
vật.
Nhân
vật trong truyền thuyết là nhân vật lịch
sử được tái tạo. Tác giả dân gian hư
cấu, sáng tạo trên
nền lịch sử (thường là lư tưởng hóa
những sự kiện, con người mà họ ca
ngợi)
Nhân vật trong truyền thuyết cũng là
hành động của nó như trong cổ tích và có
số phận không thể đảo ngược so
với sự thật lịch sử. Nhân vật chính có
thể là nhân vật trung tâm của một truyện
hoặc một chuỗi truyện.
Nh́n
chung, lời kể trong truyền thuyết Việt Nam chưa
có giá trị nghệ thuật cao như trong cổ tích và
sử thi. Lời kể của một số truyền
thuyết rút ra từ thần
tích không c̣n giữ được chất dân gian.
Phần thực hành : (Bài tập dành cho sinh viên)
Phân tích một truyền
thuyết (An Dương Vương, Sơn Tinh - Thủy
Tinh, Sự tích Hồ Gươm ...).