Chương 4 : TRUYỆN CỔ TÍCH
Chương 4 : TRUYỆN CỔ TÍCH
I.KHÁI NIỆM VỀ TRUYỆN CỔ TÍCH :
Truyện
cổ tích là những truyện truyền miệng dân gian
kể lại những câu chuyện tưởng tượng
xoay quanh một số nhân vật quen thuộc như nhân
vật tài giỏi , nhân vật dũng sĩ, người
mồ côi, người em út, người con riêng, người
nghèo khổ, người có h́nh dạng xấu xí, người
thông minh, người ngốc nghếch và cả những câu
chuyện kể về các con vật nói năng và hoạt
động như con người.
Căn
cứ vào nhân vật chính và tính chất sự việc
được kể lại, có thể chia truyện
cổ tích ra làm 3 loại :Truyện cổ tích về loài
vâtû.,truyện cổ tích thần kỳ,truyện cổ tích
thế tục (cổ tích sinh hoạt).
a.Nhóm
đề tài nói về con vật nuôi trong nhà. Loại
truyện này khi miêu tả đặc điểm các con
vật thường nói đến nguồn gốc các
đặc điểm đó (kế thừa các motif suy nguyên
luận của thần thoại) (Trâu và ngựa, Chó ba
cẳng ...).
b.Nhóm
đề tài nói về con vật hoang dă, thường là
các con vật sống trong rừng Nổi bật trong nhóm này
là hệ thống truyện về con vật thông minh, dùng
mẹo lừa để thắng các con vật mạnh hơn
nó. Nhóm truyện này có ư nghĩa ca ngợi trí thông minh
của người b́nh dân
Nh́n
chung, truyện cổ tích loài vật nêu lên những
nhận thức, hiểu biết của con người
về thế giới các con vật Một bộ phận
truyện cổ tích loài vật có nhân vật là con người
tham gia, một bộ phận khác nhân vật trong truyện
hoàn toàn là các con vật. Những nhân vật chính thường
là các con vật gần gũi(
trâu ,ngựa, bồ câu, sáo) các con vật trong rừng tuy
hoang dă nhưng lại quen thuộc( hổ, khỉ, thỏ
,rùa...) các con vật ở vùng sông nước( sấu, cá...),
Những con vật nầy ít nhiều có ảnh hưởng
đến đời sống con người.
Truyện
dân gian về loài vật không chỉ có cổ tích mà c̣n
có thần thoại và ngụ ngôn. Với ba thể
loại trên, con vật đều được nhân cách
hóa. Nhưng nếu nhân cách hóa trong thần thoại
gắn với quan niệm vạn vật hữu linh,
vạn vật tương giao của người cổ
đại th́ trong truyện cổ tích sự kế
thừa tư duy thần thoại đó c̣n nhằm
phản ánh xă hội loài vật. Đối với truyện
ngụ ngôn, tác giả dân gian đă có ư thức dùng câu
chuyện để diễn đạt ư niệm
trừu tượng. Tuy nhiên , cũng cần lưu ư đến
hiện tượng 2-3 mangcủa một số tác
phẩm. Chẳng hạn, truyện Cóc kiện
Trờivừa là thần thoại vừa là cổ tích loài
vật, truyện Công và quạvừa là thần thoại,
cổ tích vừa là ngụ ngôn.
Trong
kho tàng truyện dân gian Nam Bộ về loài vật, có
thể t́m thấy thể loại truyền thuyết(
Tại sao có địa danh Bến Nghé, Sự tích rạch
Mồ Thị Cư, Sự tích cù lao Ông Hổ...). Ngoài ra,
truyện loài vật c̣n bị hút vào chuỗi Truyện Bác
Ba Phi (Cọp xay lúa).
a.Đặc
điểm chung :
Cổ
tích thần kỳ kể lại những sự việc
xảy ra trong đời sống gia đ́nh và xă hội
của con người.Đó có thể là những mâu
thuẫn giữa các thành viên trong gia đ́nh phụ
quyền, vấn đề t́nh yêu hôn nhân , những quan
hệ xă hội ( Tấm Cám, Cây khế, Sự tích con
khỉ...)Nói cách khác, nội dung chính của truyện
cổ tích thần kỳ là đời sống xă hội và
số phận con người. Đối tượng chính
của sự miêu tả, phản ánh là con người. Nhân
vật thần kỳ không phải và không thê ølà đối
tượng chính ( Nếu vai tṛ của nhân vật
thần kỳ lớn hơn con người th́ truyện
kể sẽ trở thành thần thoại ) Tuy nhiên,
cần nhớ rằng, lực lương thần
kỳ cũng giữ một vai tṛ quan trọng trong sự
diễn biến và đi
đến kết thúc của câu chuyện.
Thế
giới trong cổ tích thần kỳ là thế giới
huyền ảo và thơ mộng ,có sự xâm nhập
lẫn nhau giữa thế giới trần tục và
thế giới siêu nhiên. Ở đó, con người có
thể đi váo thế giới siêu nhiên, thần linh có
thể xuất hiện trong thế giới trần tục.
Do
có sự giống nhau về cốt truyện nên có
những kiểu truyện trong cổ tích thần kỳ
(kiểu truyện Tấm Cám, Thạch Sanh).
b.Nhóm truyện về các nhân vật tài giỏi, dũng
sĩ :
Nhân
vật có tài đặc biệt, phi thường về
một lănh vực nào đó (bắn
cung, lặn, vơ nghệ, chữa bệnh ...).
Nội
dung kể lại những cuộc phiêu lưu ly kỳ
của nhân vật chính. Cuối cùng nhân vật chính
lập chiến công, diệt cái ác, bảo vệ cái
thiện, mưu cầu hạnh phúc cho con người
(Thạch Sanh, Người thợ săn và mụ
chằng).
c.Nhóm truyện về các nhân vật bất hạnh :
Nhân
vật bất hạnh thường là người mồ côi,
người em út, người con riêng, người đi
ở, người xấu xí. Về mặt xă hội,
họ bị ngược đăi, bị thiệt tḥi
về quyền lợi. Về mặt tính cách, họ
trọn vẹn về đạo đức nhưng thường
chịu đựng (biểu hiện xu hướng hoài
cổ) trừ nhân vật xấu xí mà có tài (
Sọ Dừa, Lấy vợ Cóc ...). Nhân vật chính
trải qua thử thách ( thử thách của các trở
lực và có khi của nhân vật trợ thủ ) và đổi
đời, được hạnh phúc dài lâu.
Bên
cạnh nhân vật chính c̣n có nhân vật đế vương
và lực lượng thần kỳ. Nhân vật đế
vương có liên quan tới phần thưởng dành cho
nhân vật chính Lực lượng thần kỳ ( bên
thiện ) là nhân vật trợ thủ, có khi phải
thử thách nhân vật chính trước khi giúp đỡ.
a.Đặc
điểm chung :
Truyện cũng kể lại những sự kiện
khác thường ly kỳ, nhưng những sự kiện
này rút ra từ thế giới trần tục. Yếu
tố thần kỳ, nếu có,
th́ không có vai tṛ quan trọng đối với
sự phát triển câu chuyện như trong cổ tích
thần kỳ.
Nhân vật trung tâm trong cổ tích thế tục thường
chủ động và tích cực hơn so với nhân
vật trung tâm trong cổ tích thần kỳ cho dù một
số nhân vật bất hạnh thường gặp
bế tắc và kết cục bi thảm . Bế tắc
ở đây là bế tắc của hiện thực khác
với cái đổi đờicủa mơ ước,
ảo tưởng trong cổ tích thần kỳ.Nếu
xung đột trong cổ tích thần kỳ được
giải quyết trong cơi huyền ảo th́ xung đột
trong cổ tích thế tục được giải
quyết theo logic của hiện thực. Chính v́ vậy mà
chàng Trương Chi phải ôm mối sầu xuống
mộ c̣n anh Sọ Dừa hạnh phúc dá lâu .
b.Nhóm
truyện có đề tài nói về nhân vật bất
hạnh :
Đây
là nhóm truyện kế thừa truyện cổ tích
thần kỳ về nhân vật bất hạnh nhưng không
kết thúc có hậu (Trương Chi , Sự tích chim hít cô
, Sự tích chim quốc...).
c.Nhóm
truyện có nội dung phê phán những thói xấu,
những hành vi độc ác của con người :
bất hiếu, khoe giàu, hách dịch...( Đứa con trời
đánh , Gái ngoan dạy chồng ...)
d.Nhóm truyện về người
thông minh :
Nhân
vật dùng sự thông minh của ḿnh để phân
xử, ứng xử (Xử kiện tài t́nh , Em bé thông
minh ...) Nhân vật dùng mẹo lừa để thể
hiện trí thông minh (Cái chết của bốn ông sư, Nói
dối như Cuội...).
e.Nhóm
truyện về người ngốc nghếch :
Nhân vật chính ngốc nghếch thực sự, hành
động máy móc, đôi khi gặp may mắn nên thành công,
nhưng thông thường phải trả giá đắc cho
hành vi ngu xuẩn của ḿnh ( Chàng ngốc được
kiện , Làm theo vợ dặn...)
Nhân vật giả vờ ngốc để đạt
được mục tiêu nào đó. Đây là dạng đặc
biệt của nhân vật thông minh Nhân vật chẳng
những không ngốc mà c̣n đóng vai chàng ngốc thành công
(Làm cho công chúa nói được).
Truyện
cổ tích phản ánh và lư giải những xung đột,
mâu thuẫn trong gia đ́nh. Những mâu thuẫn này mang tính
chất riêng tư nhưng lại phổ biến trong toàn
xă hội có giai cấp : xung đột giữa anh em trai (Cây
khế, Hầm vàng hầm bạc),xung đột giữa
chị em gái (Sọ Dừa, Chàng Dê).xung đột
giữa d́ ghẻ con chồng, giữa chị em cùng cha khác
mẹ (Tấm Cám),xung đột giữa con ruột và con
nuôi (Thạch Sanh),xung đột có tính bi kịch về hôn
nhân, gia đ́nh (Trầu cau, Ba ông Bếp, Sao hôm - sao mai,
Đá vọng phu).
Những
xung đột xă hội diễn ra bên ngoài gia đ́nh
được phản ánh muộn hơn, ít tập trung hơn.
Do vậy ít tác phẩm tiêu biểu hơn (Cái cân thủy
ngân, Của trời trời lại lấy đi , Diệt
măng xà).Một số truyện chứa đựng cả
xung đột gia đ́nh và xung đột xă hội
(Thạch Sanh).
Dù
gắn với đề tài gia đ́nh hay đề tài xă
hội, ư nghĩa xă hội của truyện cổ tích cũng
rất sâu sắc. Nó phản ánh được những
xung đột, mâu thuẫn giữa cái thiện và cái ác,
xung đột giữa các tầng lớp trong một xă
hội phân chia giai cấp. Mâu thuẫn giai cấp trong xă
hội phụ quyền thể hiện qua xung đột
giữa nhân vật bề trên và " bề dưới,
đàn anh và đàn em.
Truyện cổ tích có khuynh hướng ca ngợi, bênh vực nhân vật bề dưới, đàn em , lên án nhân vật " bề trên " , " đàn anh " (trong thực tế không phải người em, người con nào cũng tốt , người mẹ ghẻ , người anh trưởng nào cũng xấu) nghĩa là chống cái bất công, vô lư của xă hội phụ quyền nói chung (không đi vào từng số phận riêng) , thể hiện tinh thần nhân đạo cao cả.
Truyện
cổ tích cho thấy
sự bế tắc của tầng lớp nghèo khổ
trong xă hội cũ. Nhân vật đàn em, bề dưới
càng có đạo đức bao nhiêu, càng thật thà bao
nhiêu th́ càng thiệt tḥi bấy nhiêu. Đây là thực
trạng của xă hội có giai cấp và có áp bức
giai cấp.
Tác
giả dân gian , trong cổ tích , đă giải quyết
vấn đề bằng tưởng tượng. Họ
nhờ vào lực lượng thần kỳ và nhân
vật đế vương. Lực lượng thần
kỳ là phương tiện nghệ thuật giúp tác
giả dân gian đạt tới một xă hội lư tưởng
, một xă hội có đạo lư và công lư. Lực lượng
thần kỳ đứng về phía thiện, trợ giúp
cho nhân vật đau khổ, đưa họ tới
hạnh phúc. Trong quá tŕnh đó, lực lượng
thần kỳ cũng giúp nhân vật cải tạo xă
hội. Nhân vật đế vương vừa là phương
tiện nghệ thuật vừa là biểu tượng cho
lư tưởng xă hội của nhân dân. Vua Thạch Sanh,
hoàng hậu Tấm là hiện thân của một xă
hội tốt đẹp , xă hội lư tưởng.
3.Triết lư sống, đạo lư làm người và ước mơ công lư của nhân dân : |
Triết
lư sống của tác giả dân gian trong truyện cổ tích
trước hết là chủ nghĩa lạc quan
.Tinh thần lạc quan trong cổ tích chính là ḷng yêu
thương quư trọng con người, từ đó mà yêu
đời , tin vào cuộc đời
( cho dù cuộc sống hiện tại đầy khổ
đau , người ta vẫn luôn hướng về
cuộc sống ngày mai tốt đẹp )
Kết
thúc có hậu là biểu hiện dễ thấy của tinh
thần lạc quan, nhưng không phải là biểu
hiện duy nhất.
Kết
thúc bi thảm vẫn chứa đựng tinh thần
lạc quan. Nhân vật chính chết hoặc ra đi
biệt tích. Nhưng cái chết hoặc ra đi của nó
để lại niềm tin vào phẩm giá con người,
niềm tin vào cuộc đời.
Hầu
hết truyện cổ tích đều gián tiếp hoặc
trực tiếp nêu lên vấn đề đạo đức
. Đạo đức luôn gắn với t́nh thương ,
lấy t́nh thương làm nền tảng ( Đứa con
trời đánh , Giết chó khuyên chồng ...)
Niềm
tin Ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác vừa là
triết lư sống lạc quan vừa là đạo lư,
ước mơ công lư của nhân dân trong cổ tích.
IV.MẤY NÉT VỀ THI PHÁP TRUYỆN CỔ TÍCH
:
1.
Cốt truyện: |
Đặc
điểm nổi bật của cốt truyện cổ tích
là tính chất bịa đặt của câu chuyện
kể. Cần nói thêm rằng, tính chất tưởng tượng
của cốt truyện cổ tích ngoài nghĩa nói trên c̣n
là tính khác thường" của sự kiện và hành
động cổ tích.
Cốt
truyện cổ tích thường được xây
dựng theo một vài sơ đồ chung,có thể t́m
thấy các kiểu cốt truyện quen thuộc như
kiểudũng sĩ diệt đại bàng cứu người đẹp, người
xấu xí mà có tài...
2. Nhân vật |
Nhân
vật trong cổ tích là hành động của nó. Từ
hành động của nhân vật ta có thể rút ra tính cách.
Nhân vật cổ tích chưa được
cá thể hóa, tâm lư hóa.
Trong
kho tàng truyện cổ tích có những kiểu nhân vật
(nhân vật bất hạnh, nhân vật tài giỏi...).
3. Các yếu tố cố định |
Đó
là những motif trong truyện cổ tích: Những chi
tiết nghệ thuật có mặt trong nhiều truyện
cổ tích của nhiều dân tộc (vật báu mang
lại hạnh phúc, Cái mâm thần, chém chằn tinh...). Các
motif nầy là những đơn vị hợp thành
của cốt truyện.
4. Thế giới cổ tích |
Thế giới cổ tích có những yếu tố
của thực tế ḥa lẫn với yếu tố hư
cấu tạo thành thế giới huyền ảo, thơ
mộng. Để giải mă thế giới cổ tích thường
người ta dựa vào dân tộc học.
Phần thực hành : (Bài tập dành cho sinh viên)
Phân tích một truyện cổ tích (Thạch Sanh,
Tấm Cám, Trương Chi ...).