KiƠm S¾c
-- NguyÔn Huy ThiÖp

 

"Lêi r»ng b¹c mÖnh c̣ng lµ lêi chung"

-- NguyÔn Du

Trong sè ng­êi gÇn g̣i víi ThƠ tæ NguyÔn Phóc ¸nh nh÷ng n¨m m­u phôc l¹i c¬ ®å nhµ NguyÔn că mét hµo kiÖt mµ kh«ng sö s¸ch nµo nh¾c ®Ơn. Ng­êi ®ă lµ §Æng Phó L©n.

L©n quª ë H­ng Hăa, cha lµ §Æng Phó B×nh, tr­íc lµ thuéc t­íng cña Tr̃nh Bång. B×nh tƯnh ngang tµng, vâ c«ng th©m hËu, thÊy chóa Tr̃nh h̀n mµ c¸ch xö thƠ keo kiÖt, kh«ng xøng ®¸ng víi bËc v­¬ng gi¶ nªn bá Tr̃nh Bång vµo §µng Trong. Khi T©y S¬n næi lªn, B×nh theo NguyÔn Nh¹c, NguyÔn Nh¹c kh«ng tin B×nh, cho B×nh lµ d©n B¾c Hµ trƯ x¶o, kh«ng trung tƯn. Nh¹c chØ cho B×nh lµm mét chøc quan vâ nhá ë vïng s¬n c­íc m·i t©y B×nh ThuËn. B×nh bÊt ®¾c chƯ, suèt ngµy uèng r­îu, nhỉu khi say qu¸, cø tr«ng v̉ phƯa trêi B¾c mµ khăc hu hu. L©n can thƠ nµo c̣ng kh«ng ®­îc. V̉ sau B×nh ng· n­íc, r©u tăc rông hƠt, gÇy täp ®i, da vµng nh­ nghÖ, chØ n»m chê chƠt. B×nh că mét thanh kiƠm gia truỷn, s¾c nh­ n­íc, sèng kiƠm ®æ ch×, søc chĐm khñng khiƠp. Tr­íc khi chƠt, B×nh trao thanh kiƠm l¹i cho L©n, b¶o r»ng: "Con ¬i, n­íc ®ang că lo¹n. T©y S¬n b©y giê ®ang lªn nh­ thƠ chÎ tre. Nh­ng ta thÊy søc ch¬i cña bän ng­êi nµy bÊt qu¸ chØ nh­ träc phó nhµ giµu, g¸nh v¸c giang s¬n sao ®­îc ? Ta ®å r»ng mÖnh T©y S¬n că h¹n. HiÖn Gia §̃nh că NguyÔn Phóc ¸nh lµ nßi v­¬ng gi¶, con g¾ng vµo ®Êy t×m xem". L©n khăc, m¾t ch¶y că m¸u. B×nh gi·y mÊy c¸i, må h«i to¸t ®Çm ®×a, ng­êi cø l¹nh dÇn råi chƠt. L©n lÊy kiƠm ®µo huyÖt ch«n cha; t×m ®­êng vµo Gia §̃nh theo NguyÔn Phóc ¸nh. Lóc bÊy giê L©n míi hai m­¬i t¸m tuæi.

NguyÔn Phóc ¸nh ë Gia §̃nh t×m c¸ch lËt ®æ T©y S¬n, khi nµy thƠ ®· m¹nh. ¸nh lµ ng­êi ®a m­u tóc kƠ, tƯnh kiªn tr×, kh«ng tin ai, dïng ng­êi lÊy ch÷ "hiÖp", ch÷ "lÔ" lµm träng, kh«ng coi "nh©n", "nghÜa", "trƯ", "tƯn" ra g×. ThØnh tho¶ng, ¸nh vµo trong ®Êt ThuËn Qu¶ng, xuÊt quû nhËp thÇn. Ng­êi §µng Trong sî ¸nh h¬n lµ thƯch ¸nh. ¸nh ®i ®Ơn ®©u nghe năi c̣ng că m©y ®en cuån cuén bay ®»ng tr­íc, d©n c­ thÊy că m­a lµ biƠt ¸nh vơa ®i qua.

L©n gÆp ¸nh. ¸nh thÊy L©n kh«i ng«, ¨n năi khoan hßa mµ thñ ®o¹n t¸o b¹o th× thƯch l¾m, cho ë lu«n bªn m×nh. Mét lÇn thuỷn ¸nh qua cöa Tỉn Giang, că bèn ng­êi ®i theo, trong ®ă că L©n. BÊy giê că con c¸ sÊu rÊt to cø b¬i theo, ®uæi thƠ nµo c̣ng kh«ng ®­îc. Mäi ng­êi lo sî, thÊy ph¶i că ng­êi nh¶y xuèng lµm måi cho c¸ sÊu th× míi tho¸t. ¸nh hái: "Ai v× n­íc ViÖt mµ chƠt ?" Ba ng­êi kia t×nh nguyÖn chƠt, chØ că L©n ngåi im. ¸nh trơng m¾t hái L©n: "Tr­îng phu quư m¹ng sèng thƠ µ ?" L©n ch¾p tay: "Chóa c«ng ®ơng giËn. N­íc ViÖt th× kh«ng ai h¹i ®­îc. Cßn tho¸t hµm c¸ sÊu, cÇn g× phƯ mét m¹ng ng­êi !" Năi råi nhÆt hßn ®¸ ë m¹n thuỷn nĐm con ṽt giêi bay qua. Ṽt giêi r¬i xuèng n­íc, c¸ sÊu thÊy vËy véi bá thuỷn lao ®Ơn chç ṽt giêi. ¸nh c­êi ha h¶ b¶o r»ng: "ThƠ nµy th× nghiÖp ta thƠ nµo Trêi c̣ng cho thµnh".

¸nh ®i ®©u c̣ng cho L©n ®i theo, c̣ng nhỉu khi ¸nh xem ư L©n ®Ó liÖu xö thƠ víi ng­êi, lÇn nµo c̣ng tróng. Că lÇn, lóc nµy thƠ ¸nh nh­ dỉu gÆp giă, tr­íc TƠt Nguyªn ®¸n, c¸c t­íng lÜnh, c¸c nhµ hµo phó quanh vïng, c¶ d©n chóng Gia §̃nh n÷a c̣ng mang lÔ vËt ®Ơn mơng, ¸nh cho L©n ra nhËn lÔ vËt. L©n ra nhËn, cho r¸o vµo c¶ mét kho. Kh¸ch ®Ơn chóc mơng ¸nh, chØ ®i ch©n tay kh«ng mµ vµo. Bän Lª V¨n DuyÖt, NguyÔn V¨n Thµnh, Vâ T¸nh thÊy lÔ vËt cña m×nh c̣ng b̃ xƠp cïng víi lÔ vËt nh÷ng ng­êi kh¸c th× c¨m tøc. Bän nµy phµn nµn víi ¸nh, ư tr¸ch ¸nh ®Ó t¶ h÷u coi th­êng m×nh. ¸nh c­êi b¶o r»ng: "L©n lµ ng­êi că v¨n, că vâ, l¹i c­¬ng trùc, trung thµnh víi chñ, cø ®Ó h¾n khu xö. H¾n că c¸ch khu xö cña h¾n. Nh÷ng ng­êi gÇn ta kh«ng ph¶i kÎ tÇm th­êng ®©u".

S¸ng mång mét, lËp ®µn tƠ thÇn, ¸nh cho L©n ®øng ra chia léc th¸nh. L©n chia phÇn ®̉u ai c̣ng nh­ ai, mäi ng­êi rÊt hín hë. Sau viÖc nµy, ¸nh hái L©n, L©n ®¸p: "NghiÖp chóa c«ng ch­a thµnh, thƠ mµ ®· că kÎ d©ng lÔ vËt nhỉu, d©ng lÔ vËt Ưt. BiƠt lÔ vËt cña tơng ng­êi, chóa c«ng sau nµy dïng hä khă." ¸nh b¶o: "Ph¶i !" L©n l¹i năi: "ViÖc chia phÇn ®̉u nhau lµ ®Ó ai c̣ng thÊy m×nh ph¶i cè g¾ng". ¸nh b¶o: "C̣ng ph¶i". Ngåi mét lóc ¸nh năi: "ChØ e ng­¬i c¨n c¬ qu¸ ch¨ng ?" L©n ®¸p: "§Çy tí kh«ng c¨n c¬ că h¹i cho chñ". ¸nh b¶o: "Ng­¬i lµ d©n B¾c Hµ; Ng­¬i kh«ng hiÓu d©n §µng Trong nh­ ta ®­îc. Ng­¬i t­ëng lµm thƠ lµ chu toµn, nh­ng bËc v­¬ng gi¶ thƯch sù tiÖn lîi h¬n c¶". L©n b¶o: "Chóa c«ng năi ph¶i, c¨n c¬ chØ hîp víi bÇn tiÖn, nh­ng ®Êt cña Chóa c«ng b©y giê nhỉu h¬n ®Êt cña T©y S¬n hay cña T©y S¬n nhỉu h¬n ?" ¸nh cau mµy ®¸p: "Ta chØ ván vÑn că ba th­íc ®Êt ch«n th©y th«i". L©n b¶o: "Kh«ng ph¶i thƠ. Chóa c«ng ®­îc lßng trêi ®Êt, chØ cÇn Chóa c«ng thµnh t©m". ¸nh ngåi im, l¸t sau l¹i hái: "Nh¹c kh«ng năi lµm g×. L÷ kh«ng năi lµm g×. HuÖ că c¸ch g× mµ giái giang thƠ ?" L©n ®¸p: "HuÖ giái dïng ng­êi tµi nh­ng kh«ng giái dïng ng­êi th­êng. Chóa c«ng kh¸c HuÖ". ¸nh ngåi im kh«ng năi n¨ng g×.

Khi NguyÔn HuÖ chƠt, con trai lµ NguyÔn Quang To¶n lªn ng«i, T©y S¬n n¨m b̀ b¶y mèi. ¸nh mơng l¾m sai më tiÖc mơng. L©n ®øng ra can: "Chóa c«ng ®ơng lµm thƠ, d©n chóng nh×n vµo kh«ng cho ta lµ ng­êi ®¹i l­îng". ¸nh b¶o: "HuÖ coi ta lµ quèc thï, h̃ch truỷn kh¾p n¬i, lêi lÏ bÈn thØu l¾m. Ta víi HuÖ kh«ng ®éi trêi chung. Nă chƠt ta c­êi c̣ng kh«ng ®­îc ­ ?" L©n ®¸p: "HuÖ kh«ng că téi g×, chØ lµ mét ng­êi tµi, b̃ trêi hµnh, c̣ng nh­ Chóa c«ng vËy. Nh­ng lùc l­îng cña HuÖ kh«ng ®­îc h­ëng phóc l©u dµi, thƠ lµ HuÖ d¨m b¶y ®­êng thiÖt. Ta lÊy léc cña kÎ ®­îc h­ëng phóc trêi mµ c­ xö, trêi thÊy ta ph¶i, ng­êi c̣ng thÊy ta ph¶i". ¸nh nghe L©n nh­ng nghiƠn r¨ng năi: "Khi nµo ta thµnh nghiÖp lín, ta phanh th©y nă, ta ch«n ba hä nă". L©n b¶o: "Ch¼ng l©u ®©u, Chóa c«ng cø nh̃n c­êi, lóc Êy c­êi mét thÓ". Qu¶ nhiªn sau nµy khi ¸nh chiƠm Th¨ng Long, thèng nhÊt giang s¬n, ¸nh tr¶ thï T©y S¬n rÊt th¶m khèc.

Khi ¸nh chiƠm Phó Xu©n, c­íp ®­îc mét ca n÷ xinh ®Ñp l¹ lïng, tªn lµ Ng« Th̃ Vinh Hoa, vơa trßn m­êi t¸m tuæi. Vinh Hoa h¸t hay, ®µn giái, ®iÖu bé rÊt duyªn d¸ng. Mét ®ªm, ¸nh høng khëi, sai L©n ®­a Vinh Hoa vµo bµy tiÖc, ngåi nghe h¸t. L©n b¶o: "H¸t bµi Trỉu Thiªn Tö". Vinh Hoa «m ®µn h¸t:

¸nh vç tay reo: "H¸t hay qu¸". L©n l¹i b¶o:" H¸t bµi T×nh S«ng Nói". Vinh Hoa «m ®µn h¸t:

¸nh cau mµy: "H¸t hay nh­ng buån qu¸". Vinh Hoa qu× xuèng l¹y: "TiÖn thiƠp lµm rÇu lßng ng­êi trêi". L©n ®́ dËy, b¶o r»ng: "Ng­êi chí lo, Chóa c«ng lßng réng, nh÷ng thø t×nh c¶m s­ít m­ít cña bän ng­êi th­êng kh«ng hîp víi Chóa c«ng ®©u". Năi xong, L©n sôp xuèng l¹y ¸nh: "Ngµy mai Chóa c«ng ra trËn vui thó Ưt th«i, cÇn nghØ ng¬i". ¸nh thë dµi ®øng lªn: "C̣ng ph¶i ng­¬i Đp ta, ®Ơn nay lµ chƯn n¨m råi, ta cßn nhí. Tơ khi ng­¬i c¾p g­¬m hÇu ta, ¨n ngñ c̣ng ph¶i tƯnh giê. X­a kia ta ®©u ph¶i vËy ?" L©n ®¸p: "Chóa c«ng ch̃u mÖnh trêi, g¸nh nÆng h¬n ng­êi". ¸nh b¶o: "Ta chØ thƯch nh­ ng­êi th­êng th«i !" Tuy năi thƠ nh­ng c̣ng ṛ ¸o vµo tr­íng. Vinh Hoa «m ®µn lui ra. H«m sau, ¸nh b¶o L©n: "Ta ®i mµ cø v¨ng v¼ng tiƠng h¸t ca n÷ bªn tai, tiƠng giă thæi, tiƠng g­¬m dao kh«ng ¸t ®­îc". L©n b¶o: "Chóa c«ng cßn nhỉu c¬ héi nghe h¸t, nh­ng c¬ héi diÖt T©y S¬n chØ că mét".

¸nh häp c¸c t­íng, bµn kƠ ho¹ch ®¸nh ra Th¨ng Long. Lª V¨n DuyÖt t©u: "B¾c Hµ că nhỉu danh sÜ tµi giái. Sao cho cê cña ta ®Ơn ®©u, bän khèn n¹n nµy mµ theo th× d©n chóng c̣ng ph¶i theo th«i". ¸nh b¶o: "Kh«ng ®­îc. Ta ñy mÖnh trêi, cÇn g× mua chuéc ai ? Ta ®Ơn ®©u, ®µo hè ®Ơn ®Êy, ch«n chóng nă xuèng, d©n chóng kh«ng theo kh«ng ®­îc". Quan t­íng ai c̣ng thÊy ph¶i, ngåi yªn lÆng c¶.

§ªm Êy ¸nh thao thøc kh«ng ngñ ®­îc, gäi L©n ®Ơn b¶o móa kiƠm cho xem. L©n cÇm thanh kiƠm gia truỷn, móa loang lo¸ng, nghe nh­ că giă thæi bèn b̉. ¸nh nh×n to¸t c¶ må h«i, ®o¹n b¶o ®­a kiƠm cho xem. ¸nh cÇm thanh kiƠm hai tay, ph¸t ®øt mét c©y hoa d¹i vßng gèc nh­ cét nhµ mµ chØ b»ng mét nh¸t. Nhùa c©y phun ra nh­ m¸u tr¾ng. ¸nh hái: "KiƠm cña ng­¬i sao s¾c bĐn vËy ?" L©n b¶o: "§©y lµ kiƠm thÇn, kh«ng râ xuÊt xø, tæ phô truỷn l¹i". ¸nh hái: "Sao b©y giê ta míi thÊy nă ?" L©n b¶o: "Tr­íc Chóa c«ng chØ thÊy ®Çu r¬i d­íi kiƠm, b©y giê míi nh×n râ kiƠm. ThƠ lµ s¾p thanh b×nh th̃nh tr̃ råi ®ă". ¸nh cÇm thanh kiƠm kh«ng muèn rêi tay.

¸nh hái: "Tr­a nay khi năi viÖc ta muèn ch«n danh sÜ B¾c Hµ, sao ng­¬i t¸i mÆt ?" L©n t©u: "L©n lµ ng­êi B¾c Hµ nªn tñi phËn m×nh sî cho m×nh". ¸nh b¶o: "Ta chØ ghĐt bän ch÷ nghÜa th«i, cßn ng­¬i lµ con nhµ vâ th× sî g×. Ch÷ nghÜa chóng nă thèi l¾m, ngôy biÖn x¶o tr¸ tinh vi. Hµnh tung chóng, ta ch¼ng lo. Toµn ḷ èm o, nh­ dßi chån h̀n män c¶". L©n b¶o: "§a sè nh­ thƠ, ch«n c̣ng ®¸ng. ChØ că ®«i ng­êi kh¸, chóa c«ng ®­îc hä th× thªm sang cho chóa c«ng". ¸nh b¶o: "Ta kh«ng tin bän nă theo ta. Chóng nă quen tØ tª víi ch÷ nghÜa th× sÏ coi ta lµ v« ®¹o, kh«ng că t©m thƠ. Röa ®Çu ăc chóng nă mÖt l¾m". L©n b¶o: "ThƠ lµ chóa c«ng vÈn quen dïng ng­êi th­êng, ë bËc cao nh©n cßn g× cßn chuyÖn v« ®¹o, h÷u ®¹o ? T©m ë sù thµnh, ®©u ph¶i ë lßng ? Chóng kh«ng ch̃u hiÓu lµ lçi ë chóng. §· ai hiÓu viÖc chóa c«ng dïng B¸ §a Léc, dïng ng­êi ngo¹i quèc ? Chóc c«ng cßn ph¶i mang tiƠng ba tr¨m n¨m". ¸nh lo sî năi: "Ph¶i lµm sao ?" L©n b¶o: "Ch¼ng lµm sao ®­îc, nh­ng bªn c¹nh chóa c«ng că vµi ng­êi nh­ Ng« Th× NhËm th× kh«ng sao c¶".

¸nh b¶o: "Ta muèn cho ng­¬i ®i tr­íc, chiªu mé ®«i ba ng­êi, thƠ lµ c«ng to l¾m". L©n sôp l¹y: "§­îc thƠ cßn g× b»ng, L©n c̣ng kh«ng thÑn mÆt víi n¬i sinh ra m×nh". ¸nh b¶o: "Ta gi÷ thanh kiƠm nµy ®Ó khi ng­¬i quay v̉, că tin hay, ta că cí mµ khen thªm. Cßn kh«ng ®­îc viÖc, ta că linh khƯ mµ trơng ph¹t". L©n t¸i mÆt nh­ng ®µnh ph¶i ch̃u.

Ít b÷a sau, L©n c·i trang, gi¾t theo Ưt vµng b¹c, t×m ®­êng ra B¾c Hµ. Lóc nµy B¾c Hµ nhèn nh¸o l¾m, trỉu ®×nh T©y S¬n nh­ trøng ®Ó ®Çu ®¼ng. Bän t­íng cña T©y S¬n tranh giµnh nhau, ch¼ng cßn biƠt gi÷ g×n tiƠng t¨m n÷a. L©n th©n c«, thƠ c«, lang thang ®©y ®ă, ®i kh¾p n¬i t×m ng­êi tµi giái nh­ng kh«ng thÊy ai ­ng ư.

Mét h«m, L©n vµo nghØ ë mét qu¸n trä ven ®­êng, thÊy că mét ng­êi cèt c¸ch hỉn lµnh, d¸ng ®iÖu bån chån ®ang ngåi uèng n­íc ch̀ su«ng. Hai ng­êi năi chuyÖn. L©n ng¹c nhiªn thÊy ng­êi nµy trong trÎo l¹ th­êng, t©m hån s¹ch nh­ n­íc ë suèi ra. L©n cè mêi r­îu, ng­êi nµy chØ uèng mét tƯ ®· ®á mÆt. Con g¸i chñ qu¸n rÊt xinh ®øng ra hÇu r­îu. Ng­êi trÎ tuæi b¶o: "Kh¸ch ë n¬i xa ®Ơn, mÖt mái v× c«ng danh kh«ng ®©u, ch­a biƠt thƠ nµo lµ ®­êng ®i lèi l¹i, c« CÇm h¸t mét bµi cho nghe ®i". L©n tho¸ng ng¹c nhiªn, råi b×nh t©m l¹i, vËt nµi m·i, c« con g¸i chñ qu¸n b̀n «m ®µn ra ®­a cho ng­êi trÎ tuæi. Ng­êi trÎ tuæi g¶y ®µn, cèt c¸ch rÊt ­ thanh l̃ch. C« con g¸i chñ qu¸n h¸t:

L©n nghe xong, thë dµi trµo m¸u ra tơ ng̣ khiƠu. L©n kªu to: "Trêi h́i trêi, sao gièng bµi Trỉu Thiªn Tö vËy ?" C« con g¸i chñ qu¸n c­êi c­êi chØ tay vµo ng­êi trÎ tuæi: "Bµi nµy kh«ng că tªn, do ng­êi nµy lµm ra, chØ ®Ó riªng cho CÇm h¸t". L©n thë dµi năi: "Bµi h¸t hay qu¸, thËt L©n nµy ch­a biƠt thƠ nµo lµ ®­êng ®i lèi l¹i". Năi råi L©n c¸o tơ vµo trong n»m nghØ. H«m sau L©n dËy sím, bá ®i kh«ng chµo chñ qu¸n, c̣ng kh«ng hái ng­êi kh¸ch trÎ tuæi víi c« CÇm, con g¸i chñ qu¸n.

Khi L©n ®Ơn ®­îc Th¨ng Long th× NguyÔn ¸nh ®· vµo thµnh råi. Qu©n ¸nh ®i nh­ n­íc lôt, L©n nh­ c¸nh b̀o b̃ săng cuèn tr«i. Th©m t©m L©n c̣ng ch¼ng biƠt nªn vui hay buån, chØ thÊy trong lßng c¶m ®éng.

L©n gÆp ¸nh xin ch̃u téi v× kh«ng lµm ®­îc viÖc. ¸nh ngåi trªn ngai vµng, t¶ h÷u g­¬m gi¸o s¸ng qu¾c hai bªn. L©n tù trăi m×nh, qu× xuèng s©n rång. ¸nh b¶o: "Ng­¬i theo hÇu ta thƠ lµ chƯn n¨m mét tr¨m ngµy. ChƯn n¨m kh«ng lµm háng viÖc g×, cßn mét tr¨m ngµy th× háng viÖc, v« tƯch sù. ThƠ lµ tr̀o lªn c©y mµ kh«ng h¸i ®­îc qu¶, ®¸ng téi chƠt". L©n kh«ng năi n¨ng g×, v­¬n cæ ra ch̃u chĐm. Nghe năi NguyÔn ¸nh ®· sai ®ao phñ dïng thanh kiƠm gia truỷn cña L©n ®Ó chĐm ®Çu L©n. Khi chĐm ®Çu, m¸u phun ra kh«ng ®á mµ tr¾ng nh­ nhùa c©y, mét lóc sau th× bƠt l¹i.

§o¹n KƠt

T«i, ng­êi viƠt truyÖn nµy, gÇn ®©y lªn §µ B¾c, ®Ơn Tu Lư ë trong nhµ mét ng­êi M­êng. Chñ nhµ tªn lµ Qu¸ch Ngäc Minh că cho xem bµi ṽ thê tæ tiªn. T«i hƠt søc ng¹c nhiªn khi «ng Qu¸ch Ngäc Minh cho biƠt tæ tiªn «ng lµ ng­êi Kinh. ¤ng Qu¸ch Ngäc Minh că năi tæ phô «ng tªn lµ §Æng Phó L©n, că vî tªn lµ Ng« Th̃ Vinh Hoa vèn lµ mét ca n÷. L©n vµ Hoa trèn vua lªn §µ B¾c, gi¶ lµm ng­êi M­êng, v̉ sau lËp tr¹i, sinh con ®Î c¸i ë ®©y. ¤ng Qu¸ch Ngäc Minh că năi tæ phô «ng sinh thêi tơng gÆp NguyÔn Du, t¸c gi¶ cuèn §o¹n Tr­êng T©n Thanh næi tiƠng. T«i cßn ®­îc con g¸i «ng Qu¸ch Ngäc Minh tªn lµ Qu¸ch Th̃ Trinh h¸t cho nghe mét bµi h¸t x­a, lêi lÏ rÊt thanh tao v̉ nh÷ng chåi c©y xanh.

ViƠt truyÖn ng¾n nµy, t«i muèn ®Ó tÆng gia ®×nh «ng Qu¸ch Ngäc Minh ®Ó c¸m ¬n th̃nh t×nh cña gia ®×nh «ng ®èi víi riªng t«i. T«i c̣ng xin c¶m ¬n mét sè nhµ nghiªn cøu l̃ch sö vµ b¹n b̀ quen biƠt ®· gióp t«i s­u tÇm chØnh lư nh÷ng t­ liÖu cÇn thiƠt cho c«ng viÖc viƠt v¨n, vèn rÊt nhäc nh»n, phøc t¹p, l¹i buån tÎ n÷a cña t«i...

-- NguyÔn Huy ThiÖp, Hµ Néi 1988